Heilt sidan slektene våre gjorde seg nytte av kornet, og «fann opp» brødet for om lag 8.000 år sidan, har det vore livsviktig for å halde liv i oss. Derfor er det inga meining i å kaste gammalt brød. Du kan for eksempel lage sprø, smakfulle krutongar av restane.

Ifølgje tal frå Matvett og Østfoldforskning (frå 2019), kastar nordmenn om lag 170.000 brød kvar dag! Det utgjer 9,3 kilo brød person per år. Ok, nokre av desse brøda har kanskje mugna, men slett ikkje alle. Du og eg kan vere smarte å bruke brødet i samanhengar vi kanskje ikkje tenkte dei kunne brukast.

Folket i Midtausten som klarte å få korn til å spire og sanke av det for kanskje 8.000 år sidan, og kanskje få det til å heve for 6.000 år sidan, visste neppe kor revolusjonerande det dei kom fram til var.

Sjølv har eg budd i Spania, og der er brødet nesten heilag. Det er skrive dikt og bøker om gleda ved å vandre heim med eit varmt, sprøtt, kvitt brød eller to undre armen. Retten til kvitt brød er nesten grunnlovsfesta, i alle fall i den kollektive oppfatninga av rett og gale.

Av spanjolane lærte eg å brukte loff-restar både når eg lagar spanske albondigas eller norske kjøttkaker. Har eg ein loff som ikkje blir eten opp, skjærer eg brødet opp i skiver, og frys dei ned. Spanjolane har sine supper med brød, som «sopa castellana», italienarane har ribollita-suppa og brødsalaten panzanella. Eksempla er mange. Eit brød som har tørka opp litt, får nye eigenskapar. Når det er nokre dagar gammalt, og litt tørrare, er det svært villig til å suge til seg væske og smak.

Vi som er av slekter som har vakse opp som fattigfolk langs kysten, veit kva enormt slit som ligg alle teigar som er rydda for å dyrke korn og annan føde. Vestlandet var ikkje eigna for havre-produksjon, så brødet var godt som gull. Far min fortel at oldefar rodde over fjorden i Bremanger med brød til grender der dei ikkje var så heldige å ha bakar. I heimbygda mi, Svelgen, vaks eg opp med ei stolt bakarslekt, der ein av etterkommarane viste meg kunsten å bake grovkavring.

Karane i desse bygdene drog på fiske. Ofte var dei lenge vekke frå heimen. I Lofoten eksisterte det eit eige brød som kunne halde seg i to, tre månader utan å mugne. Dessverre var oppskrifta gått tapt då Nærøy historielag i 2009 tok på seg oppgåva med å teste seg fram til ein fungerande metode, basert på rette ingrediensar og metode.

På Vestlandet – og spesifikt i Sunnfjord og Nordfjord – løyste dei behovet med å kunne ha med seg bakst på fiske og anna arbeid langt frå heimen ved å lage kavring av grove rundstykke.

Men tilbake til krutongane; i dag kan du kjøpe krutongar med høg kilopris i gode matvarebutikkar. Det er heilt unødvendig. Har du brød-restar og litt olivenolje og/eller smør, har du det du treng. Steik dei i steikepanna eller i steikeomnen, resultatet blir stort det like godt. Vil du ha meir smak på krutongane, kan du krydre dei med (helst tørka) urter, kvitløk eller det du vil. Gjer du som lofotfiskarane, og oppbevarer brødet tørt og luftig, held dei seg lenge.

Dei som bakte til lofotfiskarane, brukte truleg rug. Rugbrød er også utmerka til å lagre krutongar av.

Ei runde i smør eller olje, og varme, gjev brødet nytt liv. Her i heimen et yngstemann krutongar som snacks. Favoritten er kanskje heimelaga blomkålsuppe med bacon og sprø krutongar på toppen. Då sender vi ein tanke til dei som fann opp brødet…

Oppskrift på heimelaga krutongar

• Om lag 8 desiliter brød som er nokre dagar gammalt, for eksempel loff, landbrød eller rugbrød
• Om lag to store skeier olivenolje og to store skeier smør
• Eventuell smakstilsetning, som tørka krydder eller kvitløk

Kor store krutongane skal vere er ei smakssak, mange oppskrifter held seg til terningar på ein gonger ein centimeter, andre vil ha grovare og ikkje så einsarta storleik. Prøv, og vel den varianten du liker best.

Dersom du vil steike krutongane i steikeomnen, set du den på 180 grader, og gjer klar eit bakebrett med bakepapir. Fordel krutongane utover brettet, og fordel rikeleg med olivenolje over alt brødet. Vend rundt med hendene, slik at alt brødet er dekt med olje. Rist krutongane til dei er sprø og lett bruna. Vend dei gjerne om undervegs.

Bruker du steikepanna, kan du for eksempel ha i like mengder smør og olivenolje på middels høg varme, og vende brødbitane godt rundt heile tida, mens dei freser seg sprø.

Sjølv om brødet og smøret inneheld salt, kan det vere godt med litt flaksalt på toppen ev krutongane.

Dersom du skal bruke krutongane i ein salat, kan ha over og vende inn litt ost og eventuelle ferske urter når du har tatt steikepanna med krutongane av varmen.